PREDSTAVNICI BURMANSKE ROHINGYA ORGANIZACIJE IZ UJEDINJENOG KRALJEVSTVA I JUŽNOAMERIČKIH ORGANIZACIJA ZA LJUDSKA PRAVA NA IZLAZU IZ FEDERALNOG SUDA U BUENOS AIRESU, 13. NOVEMBAR 2019.
Tužba pred argentinskim sudom za zločin počinjen u Myanmaru od počinilaca koji nisu argentinski državljani protiv žrtava koje, takođe, nisu argentinski državljani, moguća je prema konceptu univerzalne jurisdikcije
Piše: FIKRET KARČIĆ za Oslobođenje
Dana 13. novembra ove godine pred Federalnim sudom u Buenos Airesu (Argentina) pojavili su se predstavnici Burmanske Rohingya organizacije iz Ujedinjenog Kraljevstva i nekih južnoameričkih organizacija za ljudska prava. Oni su podnijeli krivičnu prijavu protiv myanmarskih lidera, sa Aung San Suu Kyi na čelu, za teške zločine, uključujući i genocid, počinjene protiv Rohingya muslimana. Tužba pred argentinskim sudom za zločin počinjen u Myanmaru od počinilaca koji nisu argentinski državljani protiv žrtava koje, takođe, nisu argentinski državljani, moguća je prema konceptu univerzalne jurisdikcije.
Ovaj koncept označava nadležnost nacionalnih sudova da sude osobama osumnjičenim za teške međunarodne zločine – kao što su genocid, ratni zločini, zločini protiv čovječnosti ili mučenje – iako ni osumnjičeni ni žrtva nisu državljani zemlje u kojoj se sud nalazi. Ovaj institut stoji nasuprot ustanovljenim principima nadležnosti država u međunarodnom pravu: teritorijalnost (da država sudi za djela počinjena na njenoj teritoriji), aktivni personalitet (da država sudi počiniocima krivičnih djela kada su u pitanju njeni državljani čak i kada je djelo učinjeno u inostranstvu), pasivni personalitet (da država sudi osumnjičenim kada je žrtva krivičnog djela državljanin te države) i zaštitni princip (kada je država nadležna za djela počinjena čak i u inostranstvu radi zaštite svoje sigurnosti).
Ovaj tekst skicira razvoj ovog instituta oko koga se spore stručnjaci međunarodnog krivičnog prava.
Počelo je s kažnjavanjem pirata
U nauci se smatra da univerzalna jurisdikcija ima svoje začetke u kažnjavanju pirata. Još je Ciceron (67. godine p.n.e.) pirate označio kao communes hostes omnium (zajednički neprijatelj cijelog svijeta). Ciceronov stav preuzela su dva ključna autora međunarodnog prava ranog modernog doba: Alberico Gentili (1552-1608) i Hugo Grotius (1583-1645). Pirati su označeni neprijateljima cijelog svijeta pa ih je svako mogao progoniti i suditi im. Ovaj stav izražen je, kako navodi Mark Chadwick, 1705. godine na suđenju engleskom piratu Thomasu Greenu kada je Sud Škotskog admiraliteta zaključio: “Cijelo čovječanstvo ima interes da progoni pirate gdje god ih mogu naći…” U osnovi, ovaj stav je izražavao načelo univerzalne jurisdikcije.
Ovo načelo je kasnije potvrđeno u slučaju Lotus (Francuska protiv Turske) pred Stalnim sudom međunarodne pravde 1927. godine. Riječ je bilo o sudaru dva broda na otvorenom moru – francuskog Lotusa i turskog Bozkourta. Turski brod je potonuo i s njim osam turskih državljana. Deset preživjelih osoba francuski brod je prevezao u obližnju tursku luku. Tamo su kapetan turskog broda i dežurni oficir francuskog broda bili uhapšeni i suđeni. Francuska vlada je protestovala i zatražila da se francuski oficir pusti ili preda francuskim vlastima da mu sude. Obje države su se saglasile da se slučaj prepusti Stalnom sudu međunarodne pravde.
Sud je trebao da odgovori na više pitanja, među kojima i ovo: Da li je Turska prekršila međunarodno pravo kada su turski sudovi sudili za slučaj krivičnog djela koje je počinio francuski državljanin, izvan Turske? Odgovor Suda je bio: Turska u ovom slučaju nije prekršila međunarodno pravo.
Univerzalna jurisdikcija je dalje došla do izražaja nakon Drugog svjetskog rata u toku suđenja ratnim zločincima. U tom periodu posebno se ističe slučaj Adolfa Eichmanna, koga su agenti Mossada 1960. godine oteli u Argentini (operacija Finale), prebacili u Izrael da mu sud te države sudi za djela genocida počinjena na teritoriju Centralne i Istočne Evrope. U svojoj odluci iz 1961. godine Vrhovni sud Izraela je istakao: “Suštinska osnova na kojoj se zasniva primjena univerzalne jurisdikcije u pogledu zločina piratstva takođe opravdava njenu primjenu u pogledu zločina kojima se bavimo u ovom slučaju (genocid).”
Zamah iz devedesetih
Devedesetih godina 20. vijeka svijet se suočio sa masovnim zločinima koji su kulminirali u dva genocida – u Rwandi i Bosni i Hercegovini. Brojne zemlje tada donose svoje propise o univerzalnoj jurisdikciji. Slučaj Belgije je u tom pogledu veoma ilustrativan.
Belgija je 16. juna 1993. godine donijela zakon o primjeni univerzalne jurisdikcije pred belgijskim sudovima za međunarodne zločine. Taj zakon je, kako kaže Roozbeh B. Baker, bio primjer najekstenzivnijeg napora do sada da se sudi počiniocima međunarodnih krivičnih djela. Bilo je moguće i suđenje u odsustvu, a od optužbi nisu bili izuzeti ni šefovi država. Ovaj zakon je doveo Belgiju u neugodnu situaciju: pred belgijskim sudovima množile su se prijave protiv ranijih i tadašnjih svjetskih lidera. Optužbe su iznijete protiv predsjednika Georga Busha Sr., Fidela Castra, Yassera Arafata i Ariela Sharona, između ostalih. Počeo je da se vrši pritisak na Belgiju. Vlada SAD-a je upozorila Belgiju da će štab NATO-a biti premješten iz Bruxellesa ako se nastave optuživati raniji i tadašnji šefovi država.
Belgija je odlučila da promijeni zakonodavstvo o univerzalnoj jurisdikciji. Najvažnije promjene su izvršene zakonima od februara 1999. i aprila 2003. godine. Ovim izmjenama, Belgija je od ekspanzivne interpretacije univerzalne jurisdikcije došla do koncepta relativne interpretacije univerzalne jurisdikcije. Prema prvom konceptu, ako neko djelo vrijeđa prihvaćene imperativne norme međunarodnog prava, onda bilo koja država može da automatski primijeni univerzalnu jurisdikciju. Prema drugom konceptu, domaća država mora dati saglasnost na korištenje univerzalne jurisdikcije putem međunarodnog ugovora ili domaćeg zakonodavstva. Sada Belgija nema poseban zakon o univerzalnoj jurisdikciji, nego samo odgovarajuće odredbe o krivičnom zakonu i zakonu o krivičnom postupku.
Najvažniji slučaj suđen na osnovu univerzalne jurisdikcije u Belgiji bio je Butare four iz 2001. godine. U tom slučaju nadležni belgijski sud osudio je četiri osobe za genocid u Rwandi.
Slično je i Ujedinjeno Kraljevstvo izvršilo ograničavanje univerzalne jurisdikcije 2011. godine. Do tada je bilo moguće da svaki pojedinac traži nalog za hapšenje osumnjičenih za ratne zločine, mučenje ili uzimanje talaca. Tako su nalozi traženi za Henryja Kissingera, kineskog ministra trgovine Bo Xilala i Tzipi Livni, raniju ministricu vanjskih poslova Izraela. Prema izmjenama iz 2011. godine kada pojedinci zatraže primjenu univerzalne jurisdikcije, potrebna je saglasnost direktora javnog tužilaštva zemlje.
U Njemačkoj je zakonom takođe omogućeno domaćim sudovima da istražuju međunarodne zločine. Postoje četiri presude u slučajevima koji se odnose na zločine počinjene u Bosni i Hercegovini. To su presude Novislavu Đajiću, Maksimu Sokoloviću, Nikoli Jorgiću i Đurađu Kušljiću za izvršenje genocida i drugih zločina u Foči, Kalesiji, Doboju i Kotor-Varoši.
Pored ovih slučajeva, poznata su suđenja u Španiji gvatemalskim službenicima odgovornim za genocid u toj zemlji, te salvadorskim službenicima za ubistvo šest jezuitskih svećenika, suđenje Pascalu Simbikangwi u Francuskoj 2014. za genocid u Rwandi itd.
Prema podacima Amnesty Internationala, 163 od 193 zemlje članice UN-a posjeduju zakone po kojima je moguće za jedno ili više međunarodno kažnjivih djela primjenjivati univerzalnu jurisdikciju. Međutim, ako se gleda na koncept, univerzalna jurisdikcija u većini slučajeva je relativno interpretirana i ne primjenjuje se često.
Takav je slučaj i sa našom zemljom. Krivični zakon BiH poznaje ograničeni koncept univerzalne jurisdikcije: “Krivično zakonodavstvo Bosne i Hercegovine primjenjuje se prema strancu koji izvan teritorije Bosne i Hercegovine prema stranoj državi ili prema strancu koji učini krivično djelo za koje se po tom zakonodavstvu može izreći kazna zatvora od pet godina ili teža kazna” (čl. 12, t. 4). Uslov je da se počinilac zatekne na teritoriji BiH i ne bude izručen drugoj državi (t. 5). Koliko nam je poznato, ovaj institut nije korišten u BiH do sada iako je naša zemlja imala posebno moralno pravo na to, kao država na čijem teritoriju je počinjen genocid. S druge strane, Srbija je u više slučajeva koristila ovaj koncept da inicira krivična gonjenja bosanskohercegovačkih državljana zbog navodnih zločina počinjenih tokom međunarodnog oružanog sukoba u Bosni i Hercegovini 1992-1995. godine.
Sporenja
Oko koncepta univerzalne jurisdikcije postoje različiti stavovi u teoriji. Oni koji podržavaju ovaj institut navode dva razloga: (1) on omogućava žrtvama međunarodnih krivičnih djela pristup pravdi i (2) univerzalna jurisdikcija premošćuje “prazninu nekažnjivosti”. Ovakvo shvatanje dijele i mnogobrojne organizacije za zaštitu ljudskih prava.
Oponenti, s druge strane, navode da: (1) ovaj institut krnji suverenitet država i (2) podložan je politizaciji. Ovakvo shvatanje zastupaju oni koji u centar mišljenja stavljaju državu. Ipak, treba priznati da su u pravu kada je riječ o politizaciji. Međutim, mogućnost politizacije nije dovoljan razlog za ukidanje cijelog instituta.
Kao zaključak bismo naveli riječi već pomenutog Marka Chadwicka: “…Univerzalna jurisdikcija može se najbolje posmatrati kao mehanizam odgovora zajednice namijenjen da održi (kako je navedeno u slučaju Eichmann) ‘usaglašene vitalne interese međunarodne zajednice’.”